นิทานธรรมบทพระจักขุบาล

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
ขอนอบน้อม แด่พระผู้มีพระภาค สัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น.

พระธรรมบท
ยมกวรรคที่ ๑

๑. เรื่องพระจักขุบาลเถระ

พระบรมศาสดา ทรงปรารภพระจักขุบาลเถระ เมื่อพระเถระเจ้ายังเป็นคฤหัสถ์ ได้ฟังธรรมเทศนาของพระศาสดา มีความเลื่อมใสจึงมอบทรัพย์สมบัติให้แก่น้องชายแล้วออกบวช ครั้นมีพรรษาครบ ๕เป็นนิสัยมุตตกะแล้ว จึงเข้าไปเฝ้าเรียนพระกรรมฐานในสำนักของพระศาสดา แล้วทูลลาไปบำเพ็ญสมณธรรมอยู่ ณ ประเทศแห่งหนึ่ง กับภิกษุทั้งหลาย ๖๐ รูป พระเถรเจ้าเป็นผู้มีความเพียรอันกล้า ตั้งสัจจาธิษฐานไม่นอนจนตลอดไตรมาส ในกาลนั้น โรคในตาได้เกิดขึ้นแก่ท่าน หมอจึงขอให้ท่านนอนหยอดยา ท่านไม่ยอมนอนโรคนั้นก็กำเริบขึ้น ตาทั้งสองของท่านก็แตกปะทุ พร้อมกันกับการได้สำเร็จพระอรหันตสุกขวิปัสสก ครั้นออกพรรษาแล้ว ได้มาเฝ้าพระศาสดาที่วิหารเชตวัน เมืองสาวัตถี ในเวลาราตรีวันหนึ่งพระเถรเจ้าได้เดินจงกรมเหยียบแมลงเม่า(แมงค่อมทอง)ตาย โดยมิได้เห็นและไม่มีเจตนาแกล้ง. ครั้งนั้น มีพวกภิกษุอาคันตุกะมาเห็นแมลงเม่า(แมงค่อมทอง)ตายอยู่ในที่จงกรมของท่าน จึงพากันติเตียนต่าง ๆ พระศาสดาจึงทรงแสดงว่ามรณเจตนาไม่มีในขีณาสพ พระภิกษุเหล่านั้น จึงทูลถามว่า พระขีณาสพทำไมจึงเสียจักษุ พระองค์จึงทรงแสดงบุรพกรรม ในชาติหนึ่ง พระเถระเคยเป็นหมอยาตา รักษาจักษุสตรีผู้หนึ่งหายแล้ว แต่สตรีนั้นแกล้งทำเป็นยังไม่หาย ด้วยความกลัวจะต้องเสียขวัญข้าวหมอรู้ทันจึงแกล้งเอายากัดหยอดจักษุสตรีนั้นบอดทั้งสองข้าง ด้วยกรรมนี้ตามมาให้ผลในชาตินี้ ในที่สุดอดีตนิทาน จึงได้ตรัสพระคาถานี้

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา,............ ธรรมทั้งหลาย มีใจเป็นหัวหน้า
มโนเสฏฺฐา มโนมยา,............... มีใจเป็นใหญ่ สำเร็จแล้วด้วยใจ
มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ................ ถ้าบุคคล มีใจชั่วแล้ว
ภาสติ วา กโรติ วา,................พูดอยู่ก็ตาม ทำอยู่ก็ตาม ( ก็ชั่ว )
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ,...............เพราะความชั่วนั้น ทุกข์ย่อมตามบุคคลผู้นั้นไป
จกฺกํ ว วหโต ปทํ. ...............ดุจล้อตามรอยเท้าแห่งโค ผู้นำ แอกไปอยู่ ฉะนั้น